CHỦ HÀNG TRONG NGÀNH LOGISTICS: KHÁI NIỆM, PHÂN LOẠI, VAI TRÒ, MỐI QUAN HỆ VỚI CÁC BÊN LIÊN QUAN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ PHÁT SINH TRONG THỰC TIỄN

I. Chủ hàng là ai? Khái niệm và phạm vi định nghĩa

• Chủ hàng, theo cách hiểu cơ bản và phổ biến trong ngành logistics, là thuật ngữ dùng để chỉ những tổ chức, doanh nghiệp hoặc cá nhân sở hữu hàng hóa và có nhu cầu vận chuyển hàng hóa đó từ điểm xuất phát đến điểm đích, thông qua các phương tiện vận tải do bên thứ ba cung cấp. Chủ hàng có thể là doanh nghiệp sản xuất, doanh nghiệp thương mại, nhà phân phối, siêu thị, sàn thương mại điện tử, nhà xuất nhập khẩu hoặc bất kỳ thực thể kinh tế nào tham gia vào chuỗi cung ứng hàng hóa.
• Họ chính là khách hàng trực tiếp của các nhà cung cấp dịch vụ logistics – từ vận tải, kho bãi, giao nhận, thông quan cho đến dịch vụ logistics tích hợp. Trên thực tế, thuật ngữ “chủ hàng” thường được sử dụng để phân biệt với “chủ tàu” – tức là các hãng vận tải biển, hàng không, hoặc nhà vận chuyển nói chung – nhằm làm rõ mối quan hệ giữa bên sở hữu hàng hóa và bên cung cấp năng lực vận chuyển.

II. Phân loại chủ hàng theo tính chất hoạt động

1. Chủ hàng là doanh nghiệp sản xuất:

Đây là nhóm doanh nghiệp trực tiếp tạo ra sản phẩm hàng hóa. Họ có nhu cầu vận chuyển nguyên vật liệu đầu vào đến nhà máy và đưa sản phẩm đầu ra đến tay nhà phân phối hoặc người tiêu dùng cuối. Ví dụ: các công ty sản xuất hàng tiêu dùng, dệt may, điện tử, hóa chất, thép,…

2. Chủ hàng là doanh nghiệp thương mại – phân phối:

Bao gồm các doanh nghiệp bán buôn, bán lẻ, nhà phân phối, siêu thị, hoặc sàn thương mại điện tử. Họ không trực tiếp sản xuất nhưng sở hữu lượng hàng hóa lớn và có nhu cầu vận chuyển từ kho đến điểm bán hoặc từ trung tâm phân phối đến người tiêu dùng cuối cùng.

3. Chủ hàng là nhà xuất khẩu, nhập khẩu:

Đây là các doanh nghiệp có hoạt động thương mại quốc tế. Họ cần vận chuyển hàng hóa qua biên giới, từ nước này sang nước khác thông qua các phương thức vận tải quốc tế như đường biển, hàng không, đường sắt hoặc đường bộ xuyên biên giới.

4. Chủ hàng là cá nhân hoặc hộ kinh doanh:

Dù chiếm tỷ trọng nhỏ hơn về mặt khối lượng, nhưng nhóm này ngày càng đóng vai trò quan trọng trong bối cảnh phát triển của thương mại điện tử và giao hàng tận nhà. Họ có thể là người bán hàng online, hộ kinh doanh nhỏ lẻ cần chuyển hàng cho khách hoặc giữa các chi nhánh.

III. Vai trò của chủ hàng trong chuỗi logistics

Chủ hàng là trung tâm khởi nguồn của toàn bộ chuỗi logistics. Từ nhu cầu vận chuyển, lưu kho, đóng gói, giao nhận,... phát sinh từ chủ hàng, toàn bộ hệ thống logistics mới được kích hoạt và vận hành. Vai trò của chủ hàng có thể khái quát như sau:

• Khởi phát và định hình nhu cầu logistics:
  Chính chủ hàng là bên quyết định loại hàng, khối lượng, thời gian giao nhận, điểm đi – điểm đến, điều kiện vận chuyển và ngân sách dành cho logistics. Họ là người đặt ra yêu cầu cho dịch vụ và lựa chọn nhà cung cấp phù hợp.
• Tạo áp lực cải tiến và tối ưu hóa chuỗi cung ứng:
  Trong nỗ lực giảm chi phí và nâng cao hiệu quả hoạt động, các chủ hàng thường xuyên đòi hỏi các nhà cung cấp dịch vụ logistics cải thiện chất lượng, rút ngắn thời gian, ứng dụng công nghệ và nâng cao khả năng linh hoạt. Điều này gián tiếp thúc đẩy toàn ngành logistics phát triển.
• Chi phối sự phát triển của thị trường vận tải:
  Mỗi chủ hàng lớn có thể ký hợp đồng với hàng trăm nhà vận tải, định hướng xu hướng vận chuyển theo mùa vụ, vùng miền, thậm chí là lựa chọn phương thức vận tải mới như “logistics xanh”, “logistics số hóa”, “giao hàng chặng cuối”,…

IV. Mối quan hệ giữa chủ hàng và các bên trong chuỗi logistics

1. Chủ hàng và chủ tàu (nhà vận chuyển):

Mối quan hệ giữa chủ hàng và chủ tàu vừa mang tính hợp tác, vừa tồn tại sự đối kháng nhất định. Chủ hàng cần dịch vụ vận chuyển an toàn, đúng hạn, giá hợp lý từ phía chủ tàu, trong khi chủ tàu cần lượng hàng ổn định từ phía chủ hàng để duy trì công suất hoạt động, doanh thu và lợi nhuận. Tuy nhiên, khi xảy ra mất cân bằng cung – cầu hoặc một bên lạm dụng vị thế, mối quan hệ này sẽ chuyển từ hợp tác sang đàm phán, thậm chí là tranh chấp.

2. Chủ hàng và công ty logistics trung gian (3PL/4PL):

Chủ hàng thường thuê ngoài một phần hoặc toàn bộ hoạt động logistics cho các công ty dịch vụ. Mối quan hệ này mang tính đối tác chiến lược, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ, minh bạch và tin cậy lẫn nhau. Chủ hàng giữ quyền giám sát và ra quyết định trong khi nhà cung cấp logistics thực hiện theo thỏa thuận dịch vụ đã ký kết.

3. Chủ hàng và cơ quan quản lý nhà nước:

Chủ hàng cũng phải tuân thủ các quy định về vận chuyển, hải quan, thuế xuất nhập khẩu, kiểm dịch, an toàn lao động, bảo vệ môi trường,... Họ là đối tượng chịu sự quản lý trực tiếp của các cơ quan chức năng như hải quan, Sở Giao thông Vận tải, Bộ Công Thương, Bộ Tài chính, Bộ GTVT,…

V. Những vấn đề thực tiễn phát sinh trong quan hệ giữa chủ hàng và chủ tàu

Trong thực tế, mối quan hệ giữa chủ hàng và chủ tàu thường xuyên phát sinh những căng thẳng, đặc biệt là khi thị trường biến động mạnh như trong các cuộc khủng hoảng container, gián đoạn chuỗi cung ứng do đại dịch COVID-19 hoặc chiến tranh thương mại. Các vấn đề thường gặp bao gồm:

• Tình trạng lạm dụng vị thế thị trường của các hãng tàu:
  Nhiều hãng tàu lớn nắm giữ thị phần vận tải biển cao (theo hình thức liên minh vận tải) có thể thao túng giá cước, áp đặt phụ phí bất hợp lý khiến chủ hàng chịu thiệt.
• Thiếu container rỗng hoặc thiếu slot vận chuyển:
  Chủ hàng nhiều khi không thể xuất khẩu hàng hóa đúng thời hạn do thiếu chỗ trên tàu hoặc thiếu container. Đây là rủi ro ảnh hưởng nghiêm trọng đến kế hoạch sản xuất – kinh doanh.
• Điều kiện hợp đồng không công bằng:
  Các điều khoản vận chuyển (Incoterms, điều kiện FOB/CFR/CIF,...) nếu không rõ ràng hoặc bất lợi cho chủ hàng có thể dẫn đến thiệt hại về tài chính, quyền lợi và trách nhiệm pháp lý.

VI. Vai trò của các hiệp hội trong cân bằng lợi ích giữa chủ hàng và chủ tàu

Để bảo vệ lợi ích và tạo sức mạnh đàm phán tập thể, nhiều hiệp hội đã được thành lập trên thế giới và tại Việt Nam. Ví dụ như:

• Hiệp hội Chủ hàng Việt Nam (VNSC):
  Tập hợp các doanh nghiệp xuất nhập khẩu, nhà sản xuất lớn để trao đổi thông tin, thống nhất tiếng nói, phản ánh khó khăn lên các cơ quan chức năng.
• Hiệp hội Chủ tàu Việt Nam (VSA):
  Đại diện cho quyền lợi của các hãng vận tải biển, góp phần xây dựng chính sách ngành.
• Các liên minh quốc tế như FIATA, GSF, WSC…
  Là nơi đàm phán và xây dựng quy chuẩn toàn cầu trong lĩnh vực logistics và vận tải.

Chủ hàng là mắt xích khởi đầu nhưng cũng là trung tâm trong chuỗi cung ứng và logistics hiện đại. Họ không chỉ đơn thuần là người gửi hàng mà còn là đối tác chiến lược, nhà đầu tư và người tiêu dùng dịch vụ logistics. Việc hiểu rõ vai trò, quyền lợi, thách thức và mối quan hệ của chủ hàng với các bên liên quan là điều kiện tiên quyết để xây dựng một hệ sinh thái logistics hài hòa, bền vững và hiệu quả trong dài hạn. Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu ngày càng khốc liệt, vai trò của chủ hàng trong việc kiến tạo giá trị và thúc đẩy đổi mới ngành logistics ngày càng trở nên rõ nét và mang tính quyết định.